Một số vấn đề đặt ra đối với chính sách xuất bản ở nước ta hiện nay

Tóm tắt: Chính sách xuất bản là những quan điểm, chủ trương, đường lối của Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nước về lĩnh vực xuất bản cùng các biện pháp, kế hoạch thực hiện quan điểm, chủ trương, đường lối ấy, nhằm xây dựng và phát triển hoạt động xuất bản. Hiện nay, chủ thể xây dựng và ban hành chính sách xuất bản ở nước ta là Đảng và Nhà nước, trong đó Đảng giữ vai trò lãnh đạo, Nhà nước giữ vai trò quản lý và thể chế hóa chủ trương, đường lối của Đảng thành hệ thống văn bản pháp luật. Thời gian qua, chính sách xuất bản bảo đảm đúng định hướng chính trị, tạo điều kiện cho hoạt động xuất bản phát triển. Tuy nhiên, thực trạng chính sách xuất bản của nước ta hiện nay vẫn còn tồn tại nhiều bất cập, như: một số tổ chức Đảng chưa nhận thức đầy đủ vai trò, vị trí của ngành xuất bản, chưa thực hiện tốt công tác lãnh đạo hoạt động xuất bản; công tác thể chế hóa chủ trương, định hướng của Đảng thành những quy định pháp lý, chế độ, chính sách còn nhiều hạn chế; một số cơ quan chủ quản chưa bám sát chính sách xuất bản của Đảng để làm tốt chức năng, nhiệm vụ của mình,... Để phát huy những thành tựu đã đạt được, khắc phục những hạn chế, bất cập, cần làm rõ những vấn đề đặt ra đối với chính sách xuất bản nước ta hiện nay.

Từ khóa: chính sách xuất bản, Luật xuất bản

1. Tiếp tục hiện đại hóa, đồng bộ hóa chính sách xuất bản

Việt Nam là một trong số không nhiều quốc gia có luật về xuất bản riêng, là quốc gia duy nhất quy định trong văn bản luật: “Hoạt động xuất bản thuộc lĩnh vực văn hóa, tư tưởng nhằm phổ biến, giới thiệu tri thức thuộc các lĩnh vực của đời sống xã hội, giá trị văn hóa dân tộc và tinh hoa văn hóa nhân loại, đáp ứng nhu cầu đời sống tinh thần của nhân dân, nâng cao dân trí, xây dựng đạo đức và lối sống tốt đẹp của người Việt Nam, mở rộng giao lưu văn hóa với các nước, phát triển kinh tế xã hội, đấu tranh chống mọi tư tưởng và hành vi làm tổn hại lợi ích quốc gia, góp phần vào sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc Việt Nam xã hội chủ nghĩa”.

Vị trí, vai trò của hoạt động xuất bản được đánh giá, ghi nhận trong Luật xuất bản như là vũ khí sắc bén trên mặt trận văn hóa - tư tưởng của Đảng và Nhà nước, có vai trò quan trọng trong phổ biến, nâng cao tri thức xã hội, giáo dục, đào tạo, nâng cao dân trí, bồi dưỡng nhân tài, xây dựng nhân cách con người,... Tuy nhiên, việc thể chế hóa những quy định trong Luật xuất bản nói riêng và trong toàn bộ cơ chế quản lý hoạt động xuất bản nói chung như hiện nay là chưa thực sự tương xứng. Ở hầu hết các quốc gia khác trên thế giới, quản lý nhà nước về xuất bản chủ yếu tập trung vào việc điều chỉnh hai lĩnh vực là quyền tác giả và vấn đề quy hoạch, hỗ trợ phát triển văn hóa đọc. Điều này được thể hiện rõ trong vai trò của các tổ chức hội nghề nghiệp, hiệp hội, các trung tâm phát triển văn hóa ở Pháp, Tây Ban Nha, Đức,… Các tổ chức hội tham gia trực tiếp với Chính phủ trong việc hoạch định chính sách, xây dựng pháp luật, điều tiết, bình ổn hoạt động của các thành viên trong tổ chức. Nghị quyết của các tổ chức này có tính hiệu lực rất cao.

Ngoài ra, các quốc gia này tuy không xác định xuất bản là lĩnh vực hoạt động tư tưởng sắc bén như chúng ta nhưng các chính sách ưu đãi, đặc biệt là ưu đãi về thuế thể hiện rất rõ sự ghi nhận của chính phủ về vai trò của xuất bản đối với khoa học, giáo dục, công tác xây dựng, bồi dưỡng nguồn nhân lực, nhân tài và xác lập ý thức hệ quốc gia. Hầu hết các quốc gia trên thế giới không đánh thuế xuất khẩu xuất bản phẩm, hoặc nếu có thì mức thuế thường rất thấp. Một số nước không đánh thuế giá trị gia tăng. Các chính sách hỗ trợ còn thể hiện rõ qua hoạt động của các quỹ hỗ trợ sáng tạo, sự hình thành và phát triển không ngừng của các thư viện, câu lạc bộ sách. Vấn đề tự do xuất bản được cho phép thực hiện song cần tuân thủ những quy định chặt chẽ về xuất bản sách dành cho thiếu nhi, thiếu niên, xuất bản sách về những vấn đề liên quan đến bảo vệ danh dự, nhân phẩm, thông tin cá nhân, bí mật quốc gia... Các tranh chấp trong hoạt động xuất bản chủ yếu được giải quyết qua con đường hòa giải của hội, cao hơn nữa là tòa án trọng tài.

Ở Việt Nam, trong thời gian qua, công tác chỉ đạo, quản lý hoạt động xuất bản có nhiều đổi mới, đáp ứng kịp thời những yêu cầu của thực tiễn hoạt động xuất bản. Tuy nhiên, trong điều kiện phát triển kinh tế thị trường và hội nhập quốc tế, để vừa khẳng định định hướng xã hội chủ nghĩa vừa tạo động lực cần thiết cho quá trình phát triển và hội nhập, hiện đại hóa cơ chế quản lý trở thành một yêu cầu cấp bách. Vì vậy, để đổi mới công tác chỉ đạo, quản lý hoạt động xuất bản trong thời gian tới, cần tập trung thực hiện Thông báo số 19-TB/TW ngày 29-12-2016 của Ban Bí thư về việc tiếp tục thực hiện Chỉ thị số 42-CT/TW của Ban Bí thư khóa IX về nâng cao chất lượng toàn diện của hoạt động xuất bản; đẩy mạnh đổi mới công tác quản lý xuất bản theo hướng tăng cường vai trò của công tác quy hoạch, định hướng chiến lược; việc xây dựng hệ thống pháp luật cần thể hiện rõ nét ưu đãi của Nhà nước đối với lĩnh vực sản xuất, kinh doanh đặc thù qua chính sách thuế và các hỗ trợ khác; hỗ trợ phát triển văn hóa đọc và thực hiện hiệu quả, đầy đủ cơ chế hậu kiểm.

2. Chú trọng giải quyết đúng đắn quan hệ lợi ích trong hoạt động xuất bản, hỗ trợ hoạt động xuất bản phát triển

Đối với chính sách thuế, đặc biệt là thuế thu nhập doanh nghiệp, Nhà nước nên cân nhắc mức thuế suất mà các nhà xuất bản đang phải chịu như hiện nay (10%). Đối với doanh nghiệp, mục tiêu lợi nhuận luôn được đặt lên hàng đầu, thành tích được đánh giá trên cơ sở mức thuế nộp cho ngân sách Nhà nước và sự quan tâm đến đời sống người lao động trong doanh nghiệp... Trong khi đó, nhiệm vụ chính của các nhà xuất bản là tuyên truyền, phổ biến chủ trương, đường lối của Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nước, nâng cao dân trí, đấu tranh chống lại luận điểm sai trái của các thế lực phản động, phát triển văn hóa đọc, góp phần xây dựng nền văn hóa tiên tiến đậm đà bản sắc dân tộc,... Hoạt động của các nhà xuất bản mang ý nghĩa bảo vệ chế độ chính trị, nên việc quy định mức thuế suất thuế thu nhập doanh nghiệp đối với các nhà xuất bản như hiện nay là tương đối cao, vô tình đã buộc các nhà xuất bản chạy theo lợi nhuận bằng mọi giá mà không chú trọng thực hiện sứ mệnh và nhiệm vụ chính trị của mình.

Việc quy định mức thuế suất cùng với những biến động của thị trường sẽ gây áp lực khiến các nhà xuất bản phải tăng giá bán của các xuất bản phẩm, dẫn đến giảm sức mua, giảm số lượng phát hành, mục tiêu tuyên truyền không đạt hiệu quả cao, do đó, các nhà xuất bản khó có điều kiện nâng cao chất lượng cả về nội dung và hình thức của xuất bản phẩm. Vì vậy, Nhà nước nên đưa nhà xuất bản vào nhóm đối tượng được áp dụng mức thuế suất đặc biệt ưu đãi, tối đa là 5% đối với thuế thu nhập doanh nghiệp.

Bên cạnh đó, Nhà nước cần nghiên cứu, quan tâm hơn đến chính sách tiền lương, việc xếp bậc lương, thi nâng ngạch, bậc đối với những người làm công tác xuất bản, nhất là người làm công tác biên tập để họ yên tâm gắn bó, toàn tâm toàn ý với công việc. Việc đào tạo một biên tập viên đúng nghĩa phải mất rất nhiều thời gian. Một sinh viên từ khi ra trường đến khi có thể vững vàng đứng tên biên tập cuốn sách ít nhất phải mất 5 năm. Song hiện nay, thu nhập của người lao động trong các nhà xuất bản còn thấp hơn so với nhiều ngành khác. Các nhà xuất bản đa phần theo mô hình đơn vị sự nghiệp trong khi lại phải chịu mức thuế suất thuế thu nhập doanh nghiệp tương đương với doanh nghiệp, chế độ nhuận bút tác giả lại căn cứ vào số lượng xuất bản phẩm được in để phát hành. Do đó, để có những xuất bản phẩm đạt chất lượng cao, Nhà nước cần có chính sách đãi ngộ, ưu tiên phù hợp hơn để khuyến khích tác giả sáng tác.

Hiện nay, các nhà xuất bản đang gặp nhiều khó khăn về tài chính, sách xuất bản có chiều hướng giảm cả về số lượng bản in, số trang và số đầu sách, trong khi đó, nguồn kinh phí nhà nước tài trợ cho hoạt động xuất bản (thông qua việc đặt hàng xuất bản sách, xây dựng các dự án về sách,...) còn phân tán nên hiệu quả không cao, thậm chí bị chồng chéo hoặc bỏ sót. Vì vậy, Nhà nước cần rà soát lại các nguồn kinh phí này để sử dụng có hiệu quả hơn.

3. Nâng cao chất lượng nguồn nhân lực tham gia xây dựng, ban hành chính sách xuất bản

Đội ngũ cán bộ lãnh đạo, quản lý hoạt động xuất bản là chủ thể tham gia xây dựng và ban hành các chính sách về hoạt động xuất bản. Định hướng phát triển của ngành xuất bản phụ thuộc khá nhiều vào vị trí, vai trò, khả năng của đội ngũ này. Tuy vậy, hiện nay, đội ngũ cán bộ lãnh đạo, quản lý ngành xuất bản đang bộc lộ những “lỗ hổng” lớn về năng lực, trình độ. Lực lượng cán bộ kế cận được đào tạo chính quy về xuất bản còn thiếu và yếu. Số cán bộ được đào tạo, có trình độ, kinh nghiệm trong lĩnh vực xuất bản đang vắng dần. Nguyên nhân là do phía cơ quan chủ quản chưa nhận thức đầy đủ về chức năng, vị trí, vai trò của hoạt động xuất bản, coi hoạt động xuất bản giống như hoạt động đoàn thể, hoạt động kinh doanh đơn thuần của các ngành kinh tế khác, nên việc bổ nhiệm, đề bạt cán bộ giữ các chức vụ trong lĩnh vực xuất bản đôi lúc còn tồn tại tình trạng thiếu cân nhắc kỹ càng, hiệu quả chưa tương xứng. Hệ quả kéo theo là việc tổ chức, sắp xếp bộ máy nhân sự của cơ quan chủ quản và nhà xuất bản không được quan tâm đúng mức, đội ngũ cán bộ có chuyên môn sâu, trình độ cao không nhiều.

Do vậy, để có được hệ thống chính sách xuất bản hoàn thiện, thúc đẩy hoạt động xuất bản phát triển cần xây dựng được đội ngũ cán bộ lãnh đạo, quản lý có nhãn quan chính trị, lập trường tư tưởng vững vàng, có năng lực, trình độ, chuyên môn cao về hoạt động xuất bản.

4. Tăng cường tính hiệu quả, hiệu lực của công tác thanh tra, kiểm tra, xử lý vi phạm trong thực hiện chính sách xuất bản

Bên cạnh những thành tựu đạt được, hoạt động xuất bản hiện nay vẫn tồn tại một số hạn chế như: sách xuất bản đi chệch chủ trương, đường lối của Đảng, vi phạm Luật xuất bản; hoạt động kinh doanh, cạnh tranh không lành mạnh; hiện tượng vi phạm bản quyền vẫn tiếp diễn; công tác biên tập không được chú trọng, còn để sót những lỗi cơ bản như: lỗi diễn đạt, ngữ pháp, câu từ, chính tả... Trong điều kiện kinh tế thị trường, hoạt động xuất bản đang bị mặt trái của cơ chế này tác động, một số nhà xuất bản chạy theo lợi ích kinh tế đơn thuần, xa rời chức năng, nhiệm vụ, tôn chỉ mục đích của mình, dẫn đến tình trạng chỉ quan tâm xuất bản các xuất bản phẩm mang tính thị trường, “câu khách”,... nhằm thỏa mãn thị hiếu thấp kém của một bộ phận người đọc. Điều này đã ảnh hưởng trực tiếp đến sự phát triển lành mạnh chung của ngành xuất bản. Do chạy theo lợi nhuận nên loại sách tham khảo “ăn theo” sách giáo khoa được xuất bản tràn lan, cạnh tranh thiếu lành mạnh, thiếu ý thức trách nhiệm đối với xã hội. Một số ít xuất bản phẩm lệch lạc về chính trị, tư tưởng, chất lượng thấp, vi phạm các quy định của Đảng và Nhà nước trong công tác xuất bản vẫn “lọt lưới” kiểm soát và được xuất bản. Số đầu sách sai phạm này tuy rất nhỏ so với tổng số đầu sách xuất bản trong mỗi năm nhưng lại có tác hại lớn, gây phản cảm, bức xúc trong xã hội.

Công tác thanh tra, kiểm tra tuy đã được chú trọng nhưng hiệu quả chưa cao, việc xử lý vi phạm còn chậm, thiếu kiên quyết. Công tác chống in lậu sách mới chú trọng vào lĩnh vực in, chưa quan tâm nhiều đến lĩnh vực phát hành sách lậu. Chế tài xử lý chưa đủ mạnh nên chưa có tác dụng răn đe. Việc phát hiện, xử lý các vi phạm chính sách xuất bản chưa kịp thời, nghiêm minh.

Để giải quyết các vấn đề trên cần có các giải pháp cụ thể. Các giải pháp về chính sách đối với hoạt động xuất bản mang tính tổng thể, tính khả thi nhằm phát huy sức mạnh tổng hợp từ nhiều phía, trong đó nhấn mạnh vai trò chủ thể của các cơ quan lãnh đạo, quản lý từ trung ương đến địa phương. Dù phát triển theo hướng nào, các chính sách xuất bản đều cần phải coi trọng đề cao việc thực hiện nhiệm vụ chính trị, tư tưởng, đáp ứng nhu cầu đọc của nhân dân, đồng thời phải thực hiện tốt nhiệm vụ kinh doanh của các nhà xuất bản, xây dựng ngành xuất bản thành một ngành kinh tế - công nghệ phát triển toàn diện, vững chắc.

ThS. NGUYỄN HOÀI ANH

Nhà xuất bản Chính trị quốc gia Sự thật