80 năm ngành xuất bản: Động lực phát triển nền kinh tế tri thức Việt

PGS.TS. Vũ Trọng Lâm khẳng định ngành xuất bản không chỉ tạo ra giá trị văn hóa - tư tưởng mà còn là một ngành kinh tế, tạo ra giá trị gia tăng thông qua sản phẩm tri thức. Đầu tư cho xuất bản chính là đầu tư cho tương lai, cho nền tảng phát triển bền vững của quốc gia.

Sau 80 năm xây dựng và phát triển, ngành xuất bản Việt Nam không chỉ phản ánh sâu sắc những biến động lịch sử, những bước tiến của xã hội, sự trưởng thành của nền văn hóa - tinh thần của dân tộc mà còn là một trong số các ngành kinh tế, công nghiệp văn hóa quan trọng.

Nhân dịp kỷ niệm 80 năm Cách mạng Tháng Tám và Quốc khánh 2/9, Tạp chí Tri thức trực tuyến - Znews đã có cuộc phỏng vấn với PGS.TS. Vũ Trọng Lâm, Giám đốc - Tổng Biên tập Nhà xuất bản Chính trị quốc gia Sự thật về những biến chuyển của ngành xuất bản trên hành trình cùng đất nước vươn mình.

PGS.TS. Vũ Trọng Lâm, Giám đốc - Tổng Biên tập Nhà xuất bản Chính trị quốc gia Sự thật.

80 năm xây dựng và phát triển của ngành xuất bản cách mạng Việt Nam

- Trong không khí kỷ niệm 80 năm Cách mạng Tháng Tám và Quốc khánh 2/9, Nhà xuất bản Chính trị quốc gia Sự thật cũng đánh dấu chặng đường 80 năm hình thành và phát triển. Theo ông, sau 80 năm, ngành xuất bản Việt Nam đạt được những thành tựu gì, vai trò và hoạt động của ngành đã có sự thay đổi như thế nào?

- Sau khi Cách mạng Tháng Tám thành công, ngày 2/9/1945, tại Quảng trường Ba Đình lịch sử, Chủ tịch Hồ Chí Minh đọc Tuyên ngôn độc lập, tuyên bố với toàn thể đồng bào cả nước và các dân tộc trên thế giới về sự ra đời của nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa (nay là nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam), mở ra một kỷ nguyên mới trong lịch sử dân tộc Việt Nam - kỷ nguyên độc lập, tự do, hạnh phúc, nhân dân lao động làm chủ đất nước.

Trong bối cảnh Nhà nước non trẻ của chúng ta vừa mới thành lập, bị thù trong giặc ngoài uy hiếp, vận mệnh đất nước như “nghìn cân treo sợi tóc”, có rất nhiều việc đại sự quốc gia phải làm, nhưng với tầm nhìn xa trông rộng, thấy được vai trò vô cùng quan trọng của công tác xuất bản trong sự nghiệp cách mạng, nên chỉ sau 3 tháng thành lập nước, mặc dù có đến hơn 90% dân số mù chữ, Chủ tịch Hồ Chí Minh và Đảng ta đã quyết định thành lập Nhà xuất bản Sự thật (nay là Nhà xuất bản Chính trị quốc gia Sự thật) vào ngày 5/12/1945 và phân công Tổng Bí thư Trường Chinh trực tiếp phụ trách. Nhà xuất bản Sự thật trở thành nhà xuất bản chính thức đầu tiên của Nhà nước cách mạng, đóng vai trò là cơ quan tuyên truyền, là một “binh chủng” trên mặt trận tư tưởng của Đảng.

Trải qua 80 năm xây dựng và phát triển, dưới sự lãnh đạo của Đảng, ngành xuất bản cách mạng Việt Nam đã không ngừng lớn mạnh, trưởng thành, đạt được những thành tựu có ý nghĩa lịch sử trong giáo dục, khai mở tri thức, giác ngộ tư tưởng cho nhân dân và là vũ khí chính trị, tư tưởng sắc bén lên án chủ nghĩa thực dân, đế quốc; truyền bá chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh, đường lối của Đảng, khơi dậy tinh thần yêu nước, thúc đẩy xây dựng khối đại đoàn kết toàn dân tộc, kết hợp sức mạnh tinh thần với sức mạnh thời đại, cổ vũ, động viên toàn dân tham gia sự nghiệp cách mạng, đấu tranh giải phóng dân tộc, xây dựng và bảo vệ Tổ quốc.

Trong những năm tiến hành công cuộc đổi mới đất nước, ngành xuất bản tiếp tục thể hiện vai trò trọng yếu trong công tác tư tưởng, văn hóa của Đảng, cũng như vai trò nòng cốt trong việc cung cấp tri thức, đổi mới tư duy lý luận, tuyên truyền sâu rộng đường lối của Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nước, đấu tranh phản bác các quan điểm sai trái, thù địch, động viên cán bộ, đảng viên và nhân dân đẩy mạnh phát triển kinh tế - xã hội, giữ vững quốc phòng - an ninh, tích cực hội nhập quốc tế, khẳng định vị thế và uy tín của đất nước trong khu vực và trên thế giới.

Trong 80 năm xây dựng và phát triển, hoạt động xuất bản cách mạng ở Việt Nam đã phản ánh sâu sắc những biến động lịch sử, những bước tiến của xã hội và sự trưởng thành của nền văn hóa - tinh thần dân tộc. Hoạt động xuất bản ở Việt Nam đã khẳng định vị thế là một lĩnh vực đặc thù, vừa mang tính văn hóa - tư tưởng, vừa gắn liền với sản xuất vật chất và hoạt động kinh tế. Để phục vụ hiệu quả công cuộc xây dựng, phát triển của đất nước và hội nhập quốc tế, vai trò và hoạt động của ngành xuất bản đã có những thay đổi ở những phương diện cụ thể sau:

Thứ nhất, hoạt động xuất bản từ công cụ tuyên truyền cách mạng đã trở thành thiết chế văn hóa - tư tưởng trong xã hội hiện đại. Trong giai đoạn đầu của cách mạng, hoạt động xuất bản giữ vai trò như một công cụ tuyên truyền, phục vụ trực tiếp cho nhiệm vụ chính trị - tư tưởng của Đảng và Nhà nước; góp phần hình thành ý thức hệ xã hội chủ nghĩa, củng cố niềm tin cách mạng và xây dựng nền tảng tư tưởng cho quần chúng nhân dân.

Tuy nhiên, trong bối cảnh đổi mới đất nước và hội nhập quốc tế, hoạt động xuất bản không chỉ là công cụ tuyên truyền mà còn có chức năng kiến tạo tri thức, nâng cao dân trí, trình độ nhận thức xã hội. Đặc biệt, xuất bản trở thành một thiết chế văn hóa - tư tưởng có khả năng định hướng giá trị, góp phần xây dựng nền tảng tinh thần cho sự phát triển bền vững của quốc gia. Đồng thời, trở thành nền tảng tri thức quốc gia, góp phần xây dựng trí tuệ, đạo đức, phẩm chất con người Việt Nam hiện đại, bảo vệ nền tảng tư tưởng của Đảng, bảo vệ chế độ, thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội và mở rộng giao lưu văn hóa quốc tế.

Thứ hai, hoạt động xuất bản đang chuyển mạnh từ hình thức sách giấy truyền thống sang nền tảng số và truyền thông đa phương tiện. Sự phát triển của khoa học công nghệ đã làm thay đổi căn bản phương thức tổ chức và vận hành của hoạt động xuất bản. Từ chỗ dựa vào hình thức in ấn truyền thống, xuất bản đã chuyển sang nền tảng số, tích hợp đa phương tiện, mở rộng khả năng tiếp cận và tương tác với công chúng.

Sự chuyển đổi này không chỉ mang tính kỹ thuật mà còn phản ánh sự thay đổi về bản chất của thiết chế xuất bản: từ đơn tuyến sang đa chiều, từ thụ động sang chủ động, từ giới hạn không gian sang không gian mở. Vai trò của xuất bản, vì thế, được tái định nghĩa như một thiết chế tri thức linh hoạt, thích ứng với yêu cầu của xã hội thông tin và nền kinh tế tri thức.

Thứ ba, hoạt động xuất bản đã trở thành một ngành công nghiệp văn hóa, công nghiệp sáng tạo. Trước đây, xuất bản chỉ được xem là một bộ phận của hoạt động văn hóa - tư tưởng, mang tính phục vụ cộng đồng và phi lợi nhuận. Ngày nay, trong bối cảnh phát triển nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, xuất bản từng bước trở thành một ngành công nghiệp văn hóa, công nghiệp sáng tạo, có khả năng tạo ra giá trị kinh tế, việc làm và thúc đẩy tiêu dùng tri thức. Sự chuyển biến này thể hiện vai trò mới của xuất bản như một thiết chế vừa mang tính văn hóa - tư tưởng, vừa mang tính kinh tế - thị trường, góp phần vào quá trình hiện đại hóa nền văn hóa dân tộc và xây dựng xã hội học tập.

Xuất bản từng bước trở thành một ngành công nghiệp văn hóa, công nghiệp sáng tạo, có khả năng tạo ra giá trị kinh tế, việc làm và thúc đẩy tiêu dùng tri thức.

Thứ tư, hoạt động xuất bản đã từng bước chuyển mình từ mô hình quản lý tập trung sang cơ chế xã hội hóa và đa chủ thể. Dưới mô hình quản lý tập trung, hoạt động xuất bản từng được tổ chức theo cơ chế độc quyền nhà nước, kể cả các hoạt động in và kinh doanh, phát hành sách. Ngày nay, trong tiến trình đổi mới thể chế văn hóa, xuất bản đã từng bước chuyển sang cơ chế xã hội hóa, cho phép sự tham gia của nhiều chủ thể ngoài nhà nước trong các hoạt động xây dựng và lựa chọn đề tài, in ấn, phát hành, chuyển đổi công nghệ, kỹ thuật... Sự đa dạng hóa này phản ánh xu thế dân chủ hóa đời sống văn hóa, cung cấp tri thức một cách tốt nhất, thuận lợi nhất cho nhân dân, thúc đẩy sự phát triển của nền văn hóa - tinh thần xã hội.

Thứ năm, hoạt động xuất bản mang tính hội nhập quốc tế ngày càng rõ nét. Trước đây, hoạt động xuất bản chủ yếu được thực hiện trong phạm vi quốc gia, phục vụ nhu cầu trong nước. Hiện nay, dưới tác động của toàn cầu hóa và cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư, xuất bản đã trở thành một thiết chế văn hóa có khả năng giao lưu, hội nhập và cạnh tranh trên bình diện quốc tế.

Việc xuất bản, phát hành các tác phẩm Việt Nam ra thế giới, dịch và xuất bản sách của các nhà xuất bản nước ngoài, tham gia các hội sách quốc tế… ngày càng phổ biến, đã khẳng định vai trò mới của xuất bản như một cầu nối văn hóa, góp phần nâng cao vị thế quốc gia trong không gian tri thức toàn cầu. Đây là sự chuyển biến từ chức năng nội tại sang chức năng đối ngoại của hoạt động xuất bản.

- Sách lý luận, chính trị và lịch sử vốn được xem là mảng sách “kén độc giả”, nhưng trong những năm gần đây, mảng sách này của NXB Chính trị quốc gia Sự thật ngày càng thu hút sự quan tâm của đông đảo độc giả trẻ. Vậy đâu là yếu tố tạo nên sức hấp dẫn này?

- Sức hấp dẫn của mảng sách vốn được xem là “kén độc giả” này là kết quả của sự đổi mới toàn diện cả về nội dung lẫn phương thức xuất bản và chiến lược truyền thông của Nhà xuất bản Chính trị quốc gia Sự thật.

Trước hết, yếu tố tạo nên sức hấp dẫn nằm ở giá trị nội dung của các cuốn sách. Nhà xuất bản tập trung vào mảng sách gắn với các câu chuyện thực tiễn, có sức lan tỏa, truyền cảm hứng mạnh mẽ của các nhân vật lịch sử tiêu biểu của dân tộc và cách mạng, như Chủ tịch Hồ Chí Minh, các đồng chí lãnh đạo Đảng và Nhà nước, Đại tướng Võ Nguyên Giáp, bà Nguyễn Thị Bình... Theo đó, sách không chỉ truyền tải tư tưởng, đạo đức, mà còn lan tỏa tinh thần yêu nước, tự hào dân tộc; từ đó có thể kết nối sâu sắc với người đọc trẻ bằng sự “giao tiếp” về trí tuệ và cảm xúc.

Đồng thời, việc lựa chọn thời điểm phát hành sách của Nhà xuất bản Chính trị quốc gia Sự thật thường gắn với các sự kiện lịch sử trọng đại như kỷ niệm Ngày Thống nhất 30/4, Ngày Quốc khánh 2/9, kỷ niệm Ngày chiến thắng Điện Biên Phủ, Ngày giải phóng Thủ đô… nhằm tạo hiệu ứng truyền thông mạnh mẽ, giúp sách trở thành một phần của dòng chảy ký ức, lịch sử và nhận thức cộng đồng; từ đó tạo sức hấp dẫn đối với thế hệ trẻ trong việc tìm hiểu cội nguồn và truyền thống vẻ vang của dân tộc.

Nhà xuất bản Chính trị quốc gia Sự thật cũng đã chủ động đa dạng hóa hình thức xuất bản phẩm, không chỉ dừng lại ở sách giấy truyền thống mà còn phát triển mạnh mẽ các loại hình sách điện tử như ebook, audiobook, multibook…, được cung cấp trên nhiều nền tảng số. Điều này giúp độc giả trẻ dễ dàng tiếp cận tri thức mọi lúc, mọi nơi, phù hợp với thói quen đọc hiện đại và lối sống số hóa.

Ngoài ra, Nhà xuất bản đã tận dụng các nền tảng truyền thông đa dạng, đặc biệt là mạng xã hội - nơi giới trẻ hiện diện đông đảo. Việc lan tỏa nội dung sách qua các kênh truyền thông số đã giúp tiếp cận người đọc trẻ một cách linh hoạt, gần gũi và hiệu quả. Đồng thời, huy động chính lực lượng truyền thông trẻ tham gia thực hiện các chiến dịch truyền thông sáng tạo, sử dụng ngôn ngữ, hình ảnh và tư duy của tuổi trẻ. Điều này góp phần tạo ra không gian đối thoại giữa quá khứ và hiện tại, giữa thế hệ này với thế hệ khác và giữa những người trẻ với nhau.

Nhà xuất bản Chính trị quốc gia Sự thật đang từng bước xây dựng hệ sinh thái xuất bản sách lý luận, chính trị - lịch sử hiện đại, truyền cảm hứng và phù hợp với đặc điểm tiếp nhận của gen Z trong thời đại số. Đây là hướng đi tất yếu để lan tỏa giá trị tư tưởng, lịch sử, tinh thần yêu nước, tự hào dân tộc, tình yêu nước và nền tảng tư tưởng của Đảng đến với lớp trẻ - lực lượng kế thừa sự nghiệp cách mạng của dân tộc và kiến tạo tương lai đất nước.

Đầu tư cho xuất bản là đầu tư cho nền tảng phát triển bền vững của quốc gia

- Ông đánh giá thế nào về vai trò của hoạt động xuất bản đối với việc xây dựng và phát triển nền kinh tế tri thức của Việt Nam?

- Hoạt động xuất bản đóng vai trò rất quan trọng trong việc xây dựng và phát triển nền kinh tế tri thức của Việt Nam, góp phần hình thành nguồn nhân lực chất lượng cao và thúc đẩy đổi mới sáng tạo, phục vụ sự nghiệp phát triển bền vững của đất nước. Điều này được thể hiện cụ thể ở những phương diện sau:

Thứ nhất, xuất bản là kênh truyền tải tri thức nền tảng, là “bệ đỡ” vững chắc để kiến tạo nền kinh tế tri thức. Hoạt động xuất bản cung cấp hệ thống tri thức lý luận, khoa học trên tất cả lĩnh vực: khoa học kỹ thuật, công nghệ, kinh tế, quản trị đến văn hóa, xã hội… , giúp người dân, doanh nghiệp và nhà lãnh đạo, quản lý cập nhật thông tin, kiến thức, nâng cao năng lực tư duy và hành động trong môi trường cạnh tranh toàn cầu một cách hệ thống, hiệu quả. Đây là nền tảng để Việt Nam hội nhập sâu rộng và phát triển bền vững; là cơ sở để hình thành tư duy khoa học, nâng cao dân trí và phát triển nguồn nhân lực chất lượng cao - yếu tố cốt lõi của nền kinh tế tri thức.

Thứ hai, tạo điều kiện phát triển văn hóa đọc và xã hội học tập; góp phần hình thành thói quen học tập suốt đời, nâng cao năng lực tư duy và khả năng tiếp cận tri thức mới của người dân; tạo tiền đề xây dựng xã hội tri thức.

Thứ ba, thúc đẩy đổi mới sáng tạo và chuyển giao tri thức. Các ấn phẩm, tài liệu nghiên cứu chuyên sâu được xuất bản là phương tiện chuyển giao tri thức từ giới nghiên cứu đến thực tiễn quản lý, sản xuất và đời sống. Đây là động lực thúc đẩy đổi mới sáng tạo, ứng dụng khoa học - công nghệ và chuyển đổi số trong phát triển đột phá kinh tế - xã hội đất nước.

Thứ tư, góp phần định hướng tư tưởng và nâng cao nhận thức chính trị - xã hội. Các ấn phẩm lý luận, chính trị sẽ góp phần định hướng tư tưởng, thống nhất nhận thức trong toàn xã hội, tạo nền tảng vững chắc cho sự đồng thuận xã hội và phát triển bền vững bằng tri thức và thông qua tri thức.

Thứ năm, tạo giá trị kinh tế trực tiếp và gián tiếp. Ngành xuất bản không chỉ có giá trị văn hóa - tư tưởng mà còn là một ngành kinh tế, là một trong số các ngành công nghiệp văn hóa, tạo ra giá trị gia tăng thông qua sản phẩm tri thức và thúc đẩy các ngành liên quan phát triển như giáo dục - đào tạo, khoa học - công nghệ, báo chí - thông tin - truyền thông….

Có thể nói, hoạt động xuất bản là một cấu phần quan trọng trong hệ sinh thái tri thức quốc gia, vừa mang tính chiến lược về văn hóa - tư tưởng, vừa có giá trị thực tiễn trong phát triển kinh tế tri thức. Xuất bản không chỉ là “cửa ngõ tri thức” mà còn là “động lực phát triển” trong nền kinh tế tri thức.

- Theo ông, hoạt động xuất bản ở Việt Nam trong kỷ nguyên vươn mình cần thay đổi hay giữ vững điều gì?

- Bước vào kỷ nguyên mới của dân tộc với khát vọng phát triển hùng cường, hoạt động xuất bản ở Việt Nam cần giữ vững những giá trị cốt lõi đã được khẳng định qua thực tiễn lịch sử.

Đó là vai trò cung cấp, truyền bá tri thức, nâng cao dân trí; thúc đẩy sự phát triển của các hoạt động trong đời sống văn hóa; làm sáng rõ, lan tỏa các giá trị văn hóa tốt đẹp; phát triển, làm đa dạng, phong phú nền văn hóa tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc; góp phần xây dựng nền tảng tinh thần xã hội và xây dựng đạo đức, lối sống tốt đẹp của người Việt Nam; tích cực đóng góp vào việc mở rộng giao lưu văn hóa với các nước, đấu tranh chống mọi tư tưởng và hành vi làm tổn hại lợi ích quốc gia, góp phần vào sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc Việt Nam xã hội chủ nghĩa; chủ động tham gia xây dựng một xã hội học tập, văn minh và phát triển bền vững; tiếp tục là một ngành kinh tế có đóng góp xứng đáng cho xã hội.

Tuy nhiên, để xuất bản phát huy tốt nhất vai trò của mình trong kỷ nguyên phát triển mới - kỷ nguyên của tri thức và khoa học - công nghệ hiện đại, thì đổi mới và thường xuyên đổi mới là yêu cầu tất yếu. Trong đó, đổi mới công nghệ là một nội dung mang tính đột phá. Ngành xuất bản cần đẩy mạnh ứng dụng công nghệ số, trí tuệ nhân tạo, dữ liệu lớn và các nền tảng số để hiện đại hóa quy trình xuất bản - từ khâu xây dựng nội dung, biên tập, đến khâu in ấn, phát hành và quản lý...

Song song với đó, cần đa dạng hóa hình thức xuất bản để đáp ứng nhu cầu ngày càng phong phú của xã hội. Xuất bản không chỉ giới hạn ở sách in truyền thống, mà cần mở rộng sang các sản phẩm văn hóa sáng tạo, nội dung số, xuất bản học thuật, xuất bản giáo dục, xuất bản thương mại… với các định dạng phong phú như ebook, audiobook, multibook… nhằm mở rộng đối tượng tiếp cận, nâng cao trải nghiệm của người đọc trong môi trường số. Việc kết nối xuất bản với đa lĩnh vực sẽ tạo ra hệ sinh thái xuất bản năng động, sáng tạo và có sức lan tỏa mạnh mẽ.

Xuất bản phải trở thành một ngành công nghiệp tri thức, có khả năng cạnh tranh trên thị trường quốc tế, đồng thời phục vụ hiệu quả nhu cầu đa dạng của xã hội hiện đại.

Đồng thời, cần đổi mới tư duy quản trị, mô hình kinh doanh và phương thức tiếp cận bạn đọc. Xuất bản phải trở thành một ngành công nghiệp tri thức, có khả năng cạnh tranh trên thị trường quốc tế, đồng thời phục vụ hiệu quả nhu cầu đa dạng của xã hội hiện đại.

Một yếu tố đặc biệt quan trọng cần được nhấn mạnh, đó là đổi mới nhận thức xã hội về vai trò của hoạt động xuất bản. Trong nhiều năm qua, xuất bản chưa được coi trọng xứng tầm vai trò, chức năng, nhiệm vụ. Trong kỷ nguyên phát triển mới, cần xác lập lại vị thế của xuất bản như một động lực phát triển tri thức, một thiết chế văn hóa - tư tưởng có ảnh hưởng sâu rộng đến sự hình thành nhân cách, tư duy và năng lực công dân trong xã hội hiện đại. Đầu tư cho xuất bản chính là đầu tư cho tương lai, cho nền tảng phát triển bền vững của quốc gia.

Tựu trung, hoạt động xuất bản ở Việt Nam trong kỷ nguyên vươn mình của dân tộc cần một chiến lược phát triển đồng bộ: giữ vững bản lĩnh chính trị - tư tưởng, đổi mới toàn diện về công nghệ và quản trị, đồng thời nâng cao nhận thức xã hội để xuất bản thực sự được nhìn nhận đúng tầm - như một trụ cột văn hóa, một động lực tri thức và một ngành kinh tế sáng tạo của đất nước.

Theo Tạp chí Tri thức trực tuyến - Znews