Tìm hiểu về Nội các Trần Trọng Kim để hiểu rõ tầm vóc Cách mạng Tháng Tám năm 1945

Nhân kỷ niệm 80 năm Cách mạng Tháng Tám thành công (19/8/1945 - 19/8/2025) và Quốc khánh 2/9 (1945 - 2025), Nhà xuất bản Chính trị quốc gia Sự thật cho ra mắt lần thứ tư, có chỉnh sửa và bổ sung cuốn Nội các Trần Trọng Kim - Bản chất, vai trò và vị trí lịch sử của GS.TS. Phạm Hồng Tung. Đây là công trình nghiên cứu công phu, khách quan, dựa trên nguồn sử liệu phong phú trong và ngoài nước, nhằm tái hiện toàn cảnh sự hình thành, tồn tại và sụp đổ của Nội các Trần Trọng Kim - một thực thể chính trị chỉ tồn tại vỏn vẹn bốn tháng sáu ngày trong năm 1945, nhưng đã để lại dấu ấn khá đặc biệt trong lịch sử dân tộc.

Ba chương sách - Ba lát cắt lịch sử năm 1945

Tác giả đặt vấn đề từ sự kiện 9/3/1945 - bước ngoặt khi Nhật Bản tiến hành đảo chính quân sự, lật đổ hệ thống thuộc địa của Pháp ở Đông Dương. Nhật độc chiếm Việt Nam và dựng lên một chính quyền bản xứ do Hoàng đế Bảo Đại đứng đầu, giao cho học giả Trần Trọng Kim làm Tổng trưởng. Thực thể chính trị này, theo GS.TS. Phạm Hồng Tung, là “một bộ phận hợp thành trong cơ cấu quyền lực thống trị của Nhật”, tồn tại nhằm phục vụ mục tiêu tác chiến và quản lý của quân đội Nhật tại Việt Nam.

Cuốn sách "Nội các Trần Trọng Kim - Bản chất, vai trò và vị trí lịch sử" của GS.TS. Phạm Hồng Tung được Nhà xuất bản Chính trị quốc gia Sự thật cho ra mắt lần thứ tư, có chỉnh sửa và bổ sung.

Điểm nổi bật của cuốn sách được cấu trúc thành ba chương lớn, giúp độc giả hình dung đầy đủ bối cảnh chính trị, xã hội Việt Nam trong năm 1945 đầy biến động.

Chương I - Hoàn cảnh lịch sử dẫn tới sự ra đời của Nội các Trần Trọng Kim. Tác giả mở đầu bằng việc đặt Nội các Trần Trọng Kim trong bối cảnh cuộc đảo chính ngày 9/3/1945, khi phát xít Nhật lật đổ Pháp, độc chiếm Đông Dương và dựng lên một chính quyền bản xứ để phục vụ cho mục tiêu chiến tranh. Nhật chọn Hoàng đế Bảo Đại làm Quốc trưởng và giao cho học giả Trần Trọng Kim lập nội các. Theo GS.TS. Phạm Hồng Tung, đây là “chính quyền bù nhìn thụ động”, khác với kiểu tay sai đắc lực, bởi mọi hoạt động đều bị quân Nhật kiểm soát chặt chẽ.

Dẫu vậy, việc lựa chọn Bảo Đại và Trần Trọng Kim, những người không có đảng phái, không lực lượng quân sự riêng cũng phản ánh toan tính chiến lược của Nhật: dễ kiểm soát, phục vụ tác chiến trong bối cảnh chiến tranh bước vào hồi kết.

Chương II - Sự ra đời và hoạt động của Nội các Trần Trọng Kim. Cuốn sách phân tích chi tiết quá trình thành lập, thành phần nhân sự và hoạt động của nội các. Chính phủ này quy tụ nhiều trí thức “Tây học” yêu nước, tiến bộ như Hoàng Xuân Hãn, Phan Anh, Trịnh Đình Thảo… Họ tham gia với mong muốn thực hiện một số cải cách, đóng góp cho đất nước trong điều kiện ngặt nghèo.

Trong thời gian tồn tại ngắn ngủi, Nội các Trần Trọng Kim đã có những bước đi cải cách đáng chú ý: thành lập Ủy ban dự thảo hiến pháp, Hội đồng tư vấn quốc gia; cải cách giáo dục, chú trọng lịch sử và tiếng Việt; lập Bộ Thanh niên và phát động phong trào thanh niên xã hội; tiến hành cải cách hành chính, tư pháp, tài chính. Đặc biệt, nội các kiên trì thương lượng với Nhật để thu hồi Nam Kỳ và tiếp quản các thành phố nhượng địa như Hà Nội, Hải Phòng, Đà Nẵng - những bước đi quan trọng nhằm khẳng định chủ quyền và toàn vẹn lãnh thổ. Tác giả nhận định đây là “đóng góp lịch sử lớn nhất” của nội các.

Tuy nhiên, do bị ràng buộc trong khuôn khổ quân chủ lập hiến và dưới sự kìm kẹp của Nhật, những cải cách này chỉ dừng ở mức biểu tượng, chưa đem lại hiệu quả thực tiễn. Nội các lúng túng trước nạn đói khủng khiếp năm 1945, bất lực trước nguyện vọng dân chủ, độc lập đang dâng cao trong quần chúng nhân dân. Uy tín vì thế nhanh chóng suy giảm, khiến nó trở thành đối tượng bị cách mạng lật đổ.

Tại chương kết, Chương III - Bản chất, vai trò và vị trí lịch sử của Nội các Trần Trọng Kim, GS.TS. Phạm Hồng Tung lý giải nguyên nhân sụp đổ của nội các: khi Nhật Bản đầu hàng Đồng minh tháng 8/1945, chính phủ thân Nhật này mất chỗ dựa hoàn toàn, không thể đại diện quốc gia trước phe Đồng minh, càng không đủ sức ngăn chặn âm mưu tái chiếm của Pháp. Hoàng đế Bảo Đại buộc phải thoái vị, trao chính quyền cho lực lượng cách mạng, với tuyên bố nổi tiếng: “Trẫm ưng làm dân một nước độc lập hơn làm vua một nước nô lệ”.

Một góc nhìn mới về lịch sử năm 1945

Điểm nổi bật của công trình là sự phân tích sắc sảo vai trò trung tâm của Việt Minh trong Cách mạng Tháng Tám. Lực lượng cách mạng không chỉ lật đổ chính quyền thân Nhật, mà quan trọng hơn là “trung lập hóa” gần 100 nghìn quân Nhật tại Việt Nam. Nhờ nghệ thuật kết hợp khéo léo giữa đấu tranh ngoại giao, tâm lý và quân sự, cuộc Tổng khởi nghĩa đã diễn ra nhanh gọn, ít đổ máu, tạo điều kiện để giành chính quyền trong cả nước.

Công trình ra mắt lần thứ tư, có chỉnh sửa, bổ sung nhân dịp kỷ niệm 80 năm Cách mạng Tháng Tám thành công và Quốc khánh 2/9.

Cuốn sách cũng đưa ra một cách đánh giá công bằng và khách quan: Nội các Trần Trọng Kim là chính quyền bù nhìn thụ động, thất bại trong việc thực hiện các cải cách lớn, song vẫn có một số đóng góp nhất định cho phong trào dân tộc chủ nghĩa và cho việc khẳng định chủ quyền lãnh thổ. Những nhân vật trí thức trong nội các, với lòng yêu nước và ý thức cải cách, đã để lại dấu ấn và sau này nhiều người trở thành lực lượng tích cực của cách mạng.

Qua sự đối chiếu sử liệu phong phú và cách phân tích đa chiều, GS.TS. Phạm Hồng Tung đã tái hiện bức tranh toàn cảnh năm 1945. Tác phẩm không chỉ bóc tách rõ bản chất, vai trò, vị trí của Nội các Trần Trọng Kim, mà còn khẳng định giá trị vĩ đại của Cách mạng Tháng Tám: đó là cuộc cách mạng dân tộc, dân chủ sâu sắc, do Việt Minh và Đảng Cộng sản Đông Dương lãnh đạo, đã đưa dân tộc ta từ thân phận nô lệ thành một quốc gia độc lập, tự do.

Nội các Trần Trọng Kim - Bản chất, vai trò và vị trí lịch sử vì thế không chỉ là công trình khoa học dành cho giới nghiên cứu, mà còn là tài liệu quý cho bạn đọc rộng rãi, giúp nhìn nhận lịch sử một cách tỉnh táo, khách quan nhiều chiều, từ đó hiểu rõ hơn tầm vóc của cuộc Cách mạng Tháng Tám năm 1945, bước ngoặt vĩ đại trong lịch sử dân tộc.