Đổi mới cơ chế, chính sách về hoạt động xuất bản, phát hành sách trong tình hình mới

Hoạt động xuất bản hiện nay đang phải đối mặt với nhiều khó khăn, thách thức cần được tháo gỡ về cơ chế, chính sách. Trong đó, khó khăn lớn nhất là làm thế nào để xuất bản được nhiều tác phẩm vừa có giá trị cao về văn hóa - tư tưởng, vừa đem lại đạt hiệu quả kinh tế trong bối cảnh cơ chế thị trường và hội nhập quốc tế đang diễn ra mạnh mẽ và sâu rộng. Lời giải cho nhiệm vụ kép này có lẽ bắt đầu từ cơ chế, chính sách vĩ mô.

Đồng chí Tô Huy Rứa, Ủy viên Bộ Chính trị, Bí thư Trung ương Đảng, Trưởng Ban Tuyên giáo Trung ương đến thăm gian hàng của Nhà xuất bản tại Triển lãm sách 2007

Thống nhất nhận thức về tính chất, vị trí, mục đích và nhiệm vụ của hoạt động xuất bản trong giai đoạn mới

Chỉ thị 42-CT/TW ngày 25-8-2004 của Ban Bí thư đã xác định rõ, sự nghiệp xuất bản là một lĩnh vực hoạt động tư tưởng sắc bén của Đảng, Nhà nước và nhân dân, một bộ phận quan trọng của nền văn hoá Việt Nam, có nhiệm vụ tích lũy và truyền bá các giá trị tinh thần, góp phần nâng cao dân trí, phát triển văn hoá, xây dựng nền tảng tư tưởng, thế giới quan, nhân sinh quan cách mạng và khoa học của xã hội. Cần xây dựng cơ chế, chính sách phù hợp để xuất bản hoạt động có hiệu quả trong cơ chế kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa. Tuy nhiên, sau 10 năm thực hiện Chỉ thị của Ban Bí thư, hoạt động xuất bản vẫn chưa được triển khai đồng bộ và có hiệu quả. Nhận thức về vai trò, vị trí của hoạt động xuất bản của nhiều cấp ủy Đảng, cơ quan nhà nước, cơ quan chủ quản các nhà xuất bản chưa đúng, chưa đầy đủ, dẫn đến việc chậm ban hành cơ chế, chính sách quản lý và đầu tư toàn diện cho hoạt động xuất bản phát triển.

Để tạo nên những đột phá của hoạt động xuất bản trong giai đoạn mới, điều quan trọng và cấp thiết là phải tiếp tục đổi mới nhận thức, tư duy đối với lĩnh vực xuất bản, nhìn nhận một cách toàn diện về xuất bản, xem xuất bản là phương tiện, vũ khí quan trọng của mặt trận văn hóa - tư tưởng, quan tâm đầy đủ đến mặt văn hóa, khoa học và kinh tế của lĩnh vực quan trọng này. Từ những người lãnh đạo, quản lý đến những người trực tiếp làm xuất bản cũng như toàn xã hội phải cùng nhau góp phần thúc đẩy hoạt động xuất phát triển theo hướng nâng cao chất lượng toàn diện, khẳng định được vai trò vừa là mục tiêu vừa là động lực phát triển của xã hội, không để cho hoạt động xuất bản “tự thân vận động” hoặc chỉ chú ý đến lợi nhuận mà coi nhẹ các giá trị tinh thần và truyền thống nhân văn của dân tộc.

Cần phân công, phân cấp cụ thể và nâng cao chất lượng chỉ đạo, quản lý hoạt động xuất bản từ cấp vĩ mô đến cơ quan chủ quản để tránh sự chồng chéo, trùng lặp, thiếu trách nhiệm. Cơ quan lãnh đạo, chỉ đạo công tác xuất bản, nhất là cơ quan chủ quản của nhà xuất bản phải nghiêm túc thực hiện đúng vai trò, trách nhiệm của mình, đặc biệt là trong việc định hướng về nội dung tư tưởng của kế hoạch xuất bản và phải chịu trách nhiệm về những sai phạm của nhà xuất bản trực thuộc. Nâng cao bản lĩnh chính trị, đạo đức nghề nghiệp của đội ngũ biên tập viên, tổng biên tập, giám đốc nhà xuất bản, coi đó là khâu quyết định chất lượng “món ăn tinh thần” của xã hội, chứ không phải ở công tác hậu kiểm của cơ quan quản lý.

Xây dựng, hoàn thiện hệ thống pháp luật, áp dụng mô hình tổ chức hợp lý đối với các nhà xuất bản

Xây dựng, hoàn thiện hệ thống pháp luật, đặc biệt là văn bản hướng dẫn thi hành Luật xuất bản

Để hoạt động xuất bản phát triển đúng hướng, cần sớm hoàn tất việc soạn thảo Nghị định hướng dẫn thi hành Luật xuất bản, trong đó cần cụ thể hóa Điều 7 về chính sách của Nhà nước đối với hoạt động xuất bản như ưu đãi về thuế và lãi suất, đặt hàng, mua bản thảo và hỗ trợ mua bản quyền đối với một số tác phẩm có giá trị phục vụ sự nghiệp phát triển kinh tế - xã hội, tuyên truyền đối ngoại và an ninh - quốc phòng. Trong Nghị định, cần chuẩn hóa các quy định pháp luật đối với kinh tế tri thức, không nên đánh đồng giữa doanh nghiệp làm văn hóa - tư tưởng với doanh nghiệp sản xuất, kinh doanh đơn thuần. Cần quy định rõ những tiêu chí của doanh nghiệp kinh doanh có điều kiện theo hướng hỗ trợ các nhà xuất bản. Đồng thời, cần sớm sửa đổi một số luật thuế hoặc văn bản hướng dẫn thi hành đối với Luật thuế thu nhập doanh nghiệp, Luật thuế giá trị gia tăng, Luật đầu tư, có tính ưu đãi với hoạt động xuất bản đã được quy định trong Luật xuất bản.

Áp dụng chung mức thuế suất 5% thuế giá trị gia tăng đối với đối tượng chịu thuế 5% và 10%, thuế suất 0% đối với đối tượng không chịu thuế và áp dụng cho cả các doanh nghiệp thuộc các thành phần kinh tế khác (tập thể và tư nhân) khi in và phát hành xuất bản phẩm. Giảm thuế nhập khẩu giấy in sách, báo để có thể giảm giá thành sách, báo. Tiền thuê nhà và tiền sử dụng đất áp dụng như đơn vị sự nghiệp có thu được Nhà nước đảm bảo 100% kinh phí đối với tất cả các đơn vị làm xuất bản. Cần miễn, giảm phí quảng bá sách; hỗ trợ về tài chính cho một số triển lãm sách trong nước và quốc tế thông qua Quỹ xúc tiến thương mại. Có chính sách đặt hàng, trợ cước vận chuyển, nhất là gửi sách đi nước ngoài phục vụ thông tin đối ngoại và vùng có điều kiện kinh tế đặc biệt khó khăn ở trong nước; sớm sửa đổi Nghị định 61 về chế độ nhuận bút phù hợp với tình hình hiện nay; tăng mức thưởng đối với các giải thưởng sách nhằm khuyến khích, tôn vinh những người sáng tạo các xuất bản phẩm có giá trị cao. Đồng thời, cần có chính sách liên thông với hệ thống thư viện để đưa sách đến với người dân mọi vùng miền trên cả nước.

Xác định mô hình tổ chức đối với các nhà xuất bản

Cần có sự nghiên cứu, phân tích, đánh giá một cách khoa học hoạt động xuất bản Việt Nam và kinh nghiệm tổ chức, quản lý và hoạt động xuất bản thế giới để từ đó phân loại nhà xuất bản và các xuất bản phẩm, loại nào cần được hỗ trợ của Nhà nước, loại nào hoạt động theo cơ chế thị trường. Khẳng định và tổ chức lại loại hình nhà xuất bản sách lý luận, chính trị vì đây là nhà xuất bản vừa phục vụ nhiệm vụ chính trị, vừa sản xuất kinh doanh, cần phải có cơ chế, chính sách đặc thù, được ưu đãi về vốn, đất đai (trụ sở), thuế, lãi suất để làm nhiệm vụ chính trị - tư tưởng. Tùy thuộc vào từng nhà xuất bản cụ thể mà xếp vào loại đơn vị sự nghiệp có thu do Nhà nước bảo đảm 100% , tự bảo đảm một phần kinh phí hoạt động thường xuyên. Xem xét việc thành lập nhà xuất bản của các trường đại học trọng điểm, trường đại học có tính khu vực để đảm nhiệm thêm việc xuất bản các xuất bản phẩm phục vụ nhiệm vụ chính trị của các địa phương trong khu vực. Chuyển những nhà xuất bản có tôn chỉ, mục đích xuất bản sách phục vụ nhiệm vụ chính trị, đồng bào dân tộc thiểu số, phục vụ thiếu niên, nhi đồng, tuyên truyền đối ngoại, an ninh quốc phòng và các nhà xuất bản địa phương ở những khu vực có điều kiện kinh tế, xã hội đặc biệt khó khăn sang loại hình đơn vị sự nghiệp công lập như quy định của Luật xuất bản.

Hình thành các thiết chế hỗ trợ hoạt động xuất bản và một số công việc trọng tâm trong thời gian tới

Trước mắt, cần thành lập Quỹ hỗ trợ xuất bản và quảng bá xuất bản phẩm nhằm hỗ trợ cho việc khai thác, công bố, ứng dụng công nghệ cao để lưu giữ tác phẩm, tài liệu có giá trị cao về chính trị, kinh tế, văn hóa, xã hội, giáo dục - đào tạo, khoa học - công nghệ, văn học - nghệ thuật, bảo vệ chủ quyền quốc gia, bảo vệ môi trường, thông tin đối ngoại; dịch tác phẩm, tài liệu có giá trị cao từ tiếng nước ngoài sang tiếng Việt (kể cả sang tiếng các dân tộc thiểu số Việt Nam) để xuất bản; dịch tác phẩm, tài liệu có giá trị cao của Việt Nam để xuất bản bằng tiếng nước ngoài; dịch tác phẩm, tài liệu từ tiếng Việt sang tiếng các dân tộc thiểu số Việt Nam và ngược lại; hỗ trợ phổ biến, tuyên truyền, phát hành tác phẩm, tài liệu có giá trị cao ở trong và ngoài nước; hỗ trợ tác giả có tác phẩm đạt giải thưởng cấp quốc gia; hỗ trợ đầu tư hiện đại hóa lĩnh vực xuất bản, in và phát hành...; tạo điều kiện để đưa sách có giá trị cao và cần được quảng bá rộng rãi đến với hệ thống thư viện, các điểm bưu điện - văn hóa xã đang hoạt động trong cả nước nhằm phục vụ trực tiếp, kịp thời cho nhu cầu đọc của xã hội, nhất là thế hệ trẻ.

Xúc tiến việc xây dựng và thực hiện Chương trình quốc gia xuất bản các loại sách trọng yếu về chính trị, kinh tế, văn hóa, xã hội,... mà Chỉ thị 42-CT/TW của Ban Bí thư đã nêu nhưng chưa thực hiện được. Chính phủ và các bộ, ngành hữu quan cần có chiến lược xây dựng chương trình quốc gia về các loại sách trọng yếu phục vụ công cuộc đổi mới và phát triển đất nước gắn với chiến lược nâng cao hình ảnh quốc gia bằng văn hóa, thông qua các xuất bản phẩm để quảng bá ra quốc tế. Cần sớm thành lập Ban chỉ đạo Trung ương về các chương trình sách quốc gia trọng yếu, gồm các cơ quan hữu quan có trách nhiệm, có thẩm quyền và sự am hiểu về lĩnh vực xuất bản như: Ban Tuyên giáo Trung ương, Bộ Thông tin và Truyền thông, Bộ Kế hoạch và Đầu tư, Bộ Giáo dục và Đào tạo, Bộ Tài chính, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch, Ủy ban Giáo dục Thanh thiếu niên và nhi đồng của Quốc hội... Một số nhà xuất bản và tổ chức hữu quan sẽ được lựa chọn dựa trên cơ sở chức năng, nhiệm vụ và những thế mạnh, kể cả một số công ty văn hóa, nhà sách tư nhân đang hoạt động để giao thực hiện nhiệm vụ quan trọng này dưới sự chỉ đạo, hướng dẫn, kiểm tra của Ban chỉ đạo Trung ương. Chủ động tìm kiếm, phát hiện, đặt hàng sách lý luận, chính trị nói riêng và định hướng sách dịch nói chung, tránh tình trạng các dịch giả và nhà sách tư nhân tự lựa chọn để liên kết xuất bản. Cần có cơ chế thống nhất, đồng bộ về việc quản lý giá sách nhằm bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng.

Nâng cấp Giải thưởng sách Việt Nam do Hội Xuất bản Việt Nam chủ trì thành Giải thưởng Sách quốc gia như nhiều nước đã và đang làm, nâng cao uy tín cho Giải thưởng sách nhằm động viên và khích lệ sự sáng tạo của đội ngũ những người nghiên cứu, sáng tác; cổ vũ sự phát triển văn hóa đọc của toàn xã hội.

Sớm có Ngày Sách Việt Nam nhằm tôn vinh những giá trị của sách cũng như với các tổ chức và những người hoạt động xuất bản.

Cần sớm hoàn thiện Đề án quy hoạch phát triển ngành xuất bản - in - phát hành sách (2011-2020) phù hợp với yêu cầu đặt ra trong tình hình mới, góp phần nâng cao tính định hướng và tính chuyên nghiệp trong hoạt động xuất bản nước ta. Rà soát, chấn chỉnh tình trạng những nhà xuất bản xa rời tôn chỉ mục đích và không chấp hành nghiêm Luật xuất bản.

Cần tiến hành tổng kết 10 năm việc thực hiện Chỉ thị số 42-CT/TW của Ban Bí thư về nâng cao chất lượng toàn diện của hoạt động xuất bản, tổng kết 10 năm thực hiện Chỉ thị 20-CT/TW của Ban Bí thư về nâng cao chất lượng, hiệu quả công tác xuất bản, phát hành sách lý luận, chính trị trong tình hình mới nhằm kiểm điểm, đánh giá sâu sắc việc thực hiện chương trình hành động theo tinh thần Chỉ thị số 42-CT/TW và Chỉ thị số 20-CT/TWcủa Ban Bí thư. Các cơ quan chủ quản cần chủ động phối hợp với cơ quan quản lý nhà nước về xuất bản, định hướng kế hoạch công tác hằng năm và quan tâm sâu sát việc tuân thủ pháp luật của các nhà xuất bản; có cơ chế để quản lý và kiểm soát chặt chẽ việc liên kết trong hoạt động xuất bản, tạo điều kiện cơ sở vật chất, đội ngũ cán bộ và những điều kiện cần thiết khác để các nhà xuất bản hoạt động lành mạnh, phục vụ tốt nhiệm vụ chính trị, đồng thời đạt được hiệu quả kinh doanh cao, xây dựng ngành xuất bản thành một ngành kinh tế - công nghiệp tri thức phát triển toàn diện, vững chắc.

Nâng cao chất lượng và có chế độ đãi ngộ phù hợp đối với nguồn nhân lực hoạt động trong lĩnh vực xuất bản - in - phát hành sách

Về đào tạo nguồn nhân lực

Cần quy hoạch lại và đầu tư thích đáng cho hệ thống các cơ sở đào tạo xuất bản - in - phát hành sách từ ngân sách nhà nước. Duy trì việc đào tạo bậc đại học, trên đại học và tiến tới đào tạo nghiên cứu sinh về xuất bản; tiếp tục nâng cao chất lượng đào tạo kỹ sư và cao đẳng công nghệ in tại các trường Đại học Bách khoa Hà Nội, Đại học Sư phạm kỹ thuật Thành phố Hồ Chí Minh, trường Cao đẳng in Hà Nội; đào tạo bậc đại học về kinh doanh xuất bản phẩm tại trường Đại học Văn hóa Hà Nội và Đại học Văn hóa Thành phố Hồ Chí Minh. Mở rộng hình thức đào tạo như: đào tạo tín chỉ, văn bằng hai, bồi dưỡng kiến thức theo chuyên đề... Các cơ sở đào tạo nguồn nhân lực cho ngành xuất bản cần mở rộng liên kết với các cơ sở đào tạo ở nước ngoài để đưa đội ngũ giảng viên đi đào tạo, nâng cao trình độ chuyên môn, nghiệp vụ; mạnh dạn áp dụng những chương trình đào tạo của các nước tiên tiến trên thế giới.

Cần quan tâm đến mối liên kết giữa cơ sở đào tạo, doanh nghiệp sẽ sử dụng lao động và người học, trong đó mối liên kết giữa cơ sở đào tạo và doanh nghiệp có ý nghĩa quan trọng. Nên áp dụng hình thức ký hợp đồng ba bên giữa cơ sở đào tạo, người học và người sử dụng. Cần có cơ chế phối hợp trong đào tạo nguồn nhân lực theo nhu cầu xã hội, nhất là việc đào tạo văn bằng hai hoặc đào tạo lại cho cán bộ, biên tập viên đang trực tiếp làm việc tại các nhà xuất bản và các đơi vị in, phát hành. Về phía doanh nghiệp có thể cung cấp thông tin và đặt hàng về nhu cầu đào tạo, bồi dưỡng để các cơ sở đào tạo có kế hoạch tổ chức thực hiện. Hằng năm các nhà xuất bản, doanh nghiệp in, phát hành có thể xem xét cấp học bổng cho một số sinh viên có kết quả học tập xuất sắc; hỗ trợ tạo điều kiện cho sinh viên, học viên các trường được thực tập, tìm hiểu thực tế tại cơ sở. Có kế hoạch gửi đi nước ngoài đào tạo bằng nguồn ngân sách nhà nước đối với sinh viên, nghiên cứu sinh giỏi và có đề tài nghiên cứu phù hợp. Chú trọng đào tạo lại đội ngũ giảng viên nhằm trang bị những kiến thức về phương pháp, kỹ thuật tiên tiến để áp dụng vào đào tạo trong nước. Đặc biệt, cần xây dựng cơ chế đào tạo gắn với bổ nhiệm vào các chức danh lãnh đạo tại các đơn vị xuất bản, in, phát hành sách. Bên cạnh việc trang bị những kiến thức về chính trị, xã hội, kiến thức văn hóa, về xuất bản, cần đặc biệt chú trọng đào tạo về ngoại ngữ, kiến thức về công nghệ xuất bản hiện đại, kiến thức về giao dịch quốc tế cho sinh viên.

Về chính sách đối với người làm xuất bản

Trước hết, cần xác định lại một số chức danh trong hoạt động xuất bản như giám đốc, phó giám đốc, tổng biên tập, biên tập viên… trong nhà xuất bản là công chức, viên chức, hay người lao động trong các doanh nghiệp. Nếu các biên tập viên nhà xuất bản thuộc mô hình doanh nghiệp thì việc thi nâng ngạch do các doanh nghiệp tự đảm nhiệm. Đây là vấn đề thực tế cần được làm rõ vì hiện nay biên tập viên ở tất các các loại hình xuất bản đều phải thi nâng ngạch như công chức, viên chức nhà nước. Mặt khác cần điều chỉnh mức lương khởi điểm của biên tập viên ngang bằng với mức lương khởi điểm công chức ngạch chuyên viên để bảo đảm công bằng cho đối tượng lao động đặc biệt này.

Một số đề xuất đối với xuất bản, phát hành sách lý luận, chính trị

- Cần xây dựng kế hoạch trung và dài hạn về xuất bản sách lý luận, chính trị cấp quốc gia bao gồm kế hoạch đề tài và kế hoạch tài chính do Ban Bí thư phê duyệt và giao cho Nhà xuất bản Chính trị quốc gia - Sự thật làm nòng cốt kết hợp với một số nhà xuất bản có chức năng và năng lực phù hợp thực hiện theo sự điều phối của Bộ Thông tin và Truyền thông và Ban Tuyên giáo Trung ương.

- Mở rộng tủ sách pháp luật xã, phường, thị trấn thành tủ sách lý luận, chính trị xã, phường, thị trấn; tăng cường kiểm tra việc phát hành và hiệu quả sử dụng tủ sách này nhằm biểu dương những nơi làm tốt, những cách làm hay; đồng thời nhắc nhở, phê phán những nơi làm không tốt.

- Tiếp tục quy định mức kinh phí mua sách lý luận, chính trị đối với hệ thống thư viện do Nhà nước làm chủ quản. Tiến hành số hóa và cung cấp miễn phí những tên sách lý luận, chính trị cần phổ biến rộng rãi.

- Cần tiếp tục nghiên cứu các hình thức sách phù hợp cho các đối tượng người đọc khác nhau, đối với giới trẻ cần có nhiều loại sách đọc qua các thiết bị điện tử, Internet; với người khiếm thị cần xuất bản nhiều hơn loại sách nói; đối với đồng bào dân tộc thiểu số cần tăng cường loại sách tranh và sách chữ dân tộc.

- Thông qua Giải thưởng Sách Việt Nam, hệ thống thư viện và các kênh thông tin khác phát hiện và tuyên truyền rộng rãi sách lý luận, chính trị được người đọc đánh giá cao, có tần suất đọc lớn, có tác động tích cực, mạnh mẽ, sâu rộng đến đời sống xã hội; hai năm một lần Ban Tuyên giáo Trung ương chủ trì đề xuất với Ban Bí thư có hình thức khen thưởng thích đáng cho tác giả và nhà xuất bản có sách hay.

NGUYỄN KIỂM

Nguyên Cục trưởng Cục Xuất bản,

Phó Chủ tịch thường trực Hội Xuất bản Việt Nam